Το έθιμο του δένδρου των Θεοφανείων (Φώτων) στις εκκλησίες του Λιτοχώρου

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΛΙΤΟΧΩΡΟ                       

Σωτηρίου Δ. Μασταγκά

 http://lefteria.blogspot.gr/

Το Λιτόχωρο, χωριό παλιό που συνδέεται και με τους εθνικούς μας αγώνες, χωριό που ανασαίνει στα ριζά του Ολύμπου, είναι πλούσιο σε γραφικότητες αλλά και σε φανερώματα του λαϊκού μας πολιτισμού, που μερικά απ’ αυτά ίσως σπάνια θα συναντήση κανείς σε άλλα χωριά του μακεδονικού και ευρύτερα του ελλαδικού χώρου.(…)
Όπως κι’ αν... 

έχη τα περισσότερα από τα λαϊκά μας έθιμα που δένονται με την πίστη μας και μάς διασκεδάζουν, συγχρόνως είναι φωνές που μας έρχονται από τα σπλάχνα των ελληνικών αιώνων και μας συνδέουν με το μακρυνό εθνικό μας παρελθόν.
Βυζαντινή πρέπει να είναι και η προέλευσις ενός άλλου εθίμου του Λιτοχώρου, που από ό,τι ξέρω πουθενά αλλού στον τόπο μας δεν το συναντούμε. Το έθιμο του δέντρου της εκκλησίας, που εξακολουθεί να τηρήται. Ελάτε, μαζί μου, να το δήτε σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια στις δυο εκκλησίες του χωριού, που λειτουργούν. Στον Άϊ Νικόλα και στον Άϊ Δημήτρη. Γίνεται, συνήθως, από πυξάρι, δένδρο αειθαλές που φυτρώνει στα χαμηλότερα μέρη του Ολύμπου και το φύλλο του έχει μια ιδιάζουσα μυρωδιά, που συγγενεύει λίγο με εκείνη του μοσχοθυμιάματος. Κόβουν ένα μεγάλο κλαδί πυξάρι, που το στερεώνουν σε μια κάσα γεμάτη κοκκινόχωμα που την τοποθετούν κάτω από τον κεντρικό πολυέλαιο της εκκλησίας. Σε όλα τα κλαδάκια του κρεμνούν πορτοκάλια και στην κορυφή του τοποθετούν ένα μεγάλο άστρο φτιαγμένο από χαρτόνι επενδυμένο με χρυσό ή ασημί χαρτί. 

Αυτό το δέντρο στήνεται την ημέρα των Χριστουγέννων και μένει αρματωμένο, δηλαδή στολισμένο ως το βράδυ των Φώτων, που ο καντηλανάφτης το «ξαρματώνει», που θα πη ξεκρεμνά τα πορτοκάλια, και φυσικά με το «ξερμάτωμά» του λήγει και ο προορισμός του, αφού των Φώτων είναι και η τελευταία μέρα των «Δωδεκαήμερων». Τα πορτοκάλια του δέντρου και όχι μόνο αυτά αλλά κάσες ολόκληρες που παλαιότερα οι επίτροποι των εκκλησιών τα παράγγελναν στους καραβοκύρηδες, για να μην παρουσιασθή έλλειψις, καιρό πριν από τις γιορτές, τα προσφέρει ο καντηλανάφτης στους ενορίτες, εισπράττοντας το σχετικό φιλοδώρημα. Όλοι μικροί και μεγάλοι προσμένουν με λαχτάρα στα Λιτοχωρινά σπίτια, αυτό το πορτοκάλι. Ο κάθε νοικοκύρης θεωρεί τιμή του νάρθη σπίτι του ο καντηλανάφτης και να του φέρη το πορτοκάλι του δέντρου της εκκλησίας. Σε παλαιότερα χρόνια που όλα τα σπίτια είχαν τζάκι, το τοποθετούσαν στο περβάζι του τζακιού και το χαίρονταν επί ένα εικοσιτετράωρο, τουλάχιστον. Ύστερα η νοικοκυρά το μοίραζε – το ίδιο και τώρα – σε όλα τα μέλη της οικογενείας, «για το καλό».

Όπως αναφέραμε το δέντρο της εκκλησίας βρίσκεται στην παράδοση του Λιτοχώρου, ως τόσο διανομή πορτοκαλιών από τον καντηλανάφτη της εκκλησίας, την ημέρα των Φώτων, όπως με βεβαίωσαν παλιές Σαλονικιές της ενορίας του Αγίου Αθανασίου, γινότανε και στην πόλη μας, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Δέντρο όμως, όπως το περιγράψαμε, πουθενά αλλού δεν έχω υπ’ όψη μου, να στήνεται τα 12ήμερα στην εκκλησία. Για νάμαι ειλικρινής, όταν το πρωτοαντίκρυσα στον Άϊ Νικόλα Λιτοχώρου, εδώ και μερικά χρόνια, σαν τέτοιες μέρες, έκανα την σκέψη ότι καθώς οι Λιτοχωρινοί ώργωναν με τα πλεούμενά τους τις θάλασσες, μετέφεραν από την Δύση στον τόπο τους το χριστουγεννιάτικο δέντρο.
 

Ύστερα όμως από την αυστηρά τεκμηριωμένη μελέτη του καθηγητού του Πανεπιστημίου μας κ. Κ. Καλοκύρη, με τίτλο «Δεν είναι δυτική η προέλευση του Δέντρου των Χριστουγέννων», που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Βήμα» στις 23-12-1971, πρέπει να συσχετισθή το δέντρο του Λιτοχώρου με τα δέντρα των εκκλησιών της βυζαντινής εποχής που περιγράφουν τα σχετικά κείμενα τα οποία παραθέτει στο άρθρο του που μνημονεύσαμε ο κ. Καλοκύρης, για να προκύψη το συμπέρασμα ότι και το με πανελλήνια πια σήμερα καθιέρωση χριστουγεννιάτικο δέντρο, που η προέλευσή του θεωρείται δυτική, έχει τις ρίζες του στο Βυζάντιο και σαν αντιδάνειο το πήραμε τα τελευταία χρόνια.
 

Το πώς το θρησκευτικό αυτό έθιμο, που προσδίδει αυτές τις μέρες γραφικότητα στις λιτοχωρινές εκκλησίες, διασώθηκε σ’ αυτό το χωριό, δεν με καταπλήσσει, γιατί και άλλα κατάλοιπα της βυζαντινής εποχής συναντά κανείς στο Λιτόχωρο. Και ο τελετουργικός τρόπος της καταδύσεως του σταυρού στον Ενιπέα, θυμίζει Βυζάντιο. Το γεγονός οφείλεται, νομίζω, στην ανεξαρτησία που είχε επιτύχει το χωριό αυτό από τον κατακτητή, χωριό που κατοικούνταν αποκλειστικά και μόνο από Έλληνες και είχε για φυσικό προστάτη του τον Όλυμπο με τους αγωνιστάς της ελευθερίας, τους Κλέφτες και τους Αρματολούς.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Το κείμενο είναι αρχικά δημοσιευμένο στο περιοδικό ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ της Θεσσαλονίκης, τεύχος 80, μήνας Ιανουάριος 1973. Συντάκτης του είναι η αξιόλογος λογοτέχνης και λαογράφος Αλεξάνδρα Παραφεντίδου (1913-1977).