Καταργείστε επιτέλους τα σχολεία κονσερβοποιημένης γνώσης

  Ν.Μαρκάτου

t

Η αναταραχή στο χώρο της Παιδείας συνεχίζεται. Και θα συνεχίζονται ενόσω δεν ξεκινά ο εθνικός διάλογος για το ρόλο του σχολείου. Όχι ο διάλογος των κομμάτων που αφορά στη δομή και χρηματοδότηση των σχολείων, αλλά στο κοινωνικό διάλογο για το ρόλο τους. Ενώ οι πολιτικοί μαλώνουν και περιφέρουν στα ΜΜΕ την άγνοιά τους, τα σχολεία υποβαθμίζονται, γίνονται εργοστάσια κονσερβοποιημένης γνώσης, χώροι δυστυχίας της Νεολαίας που είναι τελικά και η μόνη χαμένη. Ποια είναι η δουλειά ενός σχολείου;
Είναι απλά ένα προ-Πανεπιστημιακό ή έστω προ-Εργασιακό Ίδρυμα που προετοιμάζει τους νέους για το Πανεπιστήμιο και την Εργασία; Ή υπάρχει ένας ευρύτερος σκοπός; Παρακολουθούμε διεθνώς την Εκπαίδευση να οδηγείται προς το πρώτο και τη κάποτε πλατιά και φιλελεύθερη μόρφωση να αντικαθίσταται από «εξεταστέα γνώση», ανοιχτή μάθηση με στόχο την επιτυχία στις εξετάσεις και από πίνακες πρωταθλητισμού «εισακτέων». Η Εκπαίδευση έπρεπε να είναι πολύ περισσότερο από αυτά, για να είναι ευχάριστη και αποτελεσματική τόσο στο διδασκόμενο όσο και στο διδάσκοντα.

Έχουμε χάσει το όραμα του πόσο εμπνευσμένη και δοξασμένη είναι η εκπαίδευση, Τα παιδιά δεν είναι εμπορεύματα. Τα γνωστικά αντικείμενα δεν είναι τεχνάσματα για τη διευκόλυνση των εξετάσεων. Τα σχολεία δεν είναι εργοστάσια ούτε μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου για να κρατούν τα παιδιά μακριά από τους δρόμους μέχρι την επόμενη περίοδο της ζωής τους. Υπάρχει και άλλος τρόπος να δει κανείς το ρόλο του σχολείου, το μοντέλο «από κάτω προς τα πάνω». Η αρχή γι’ αυτό θα γίνει ρωτώντας τι είμαστε ως ανθρώπινα όντα. Είμαστε μόνο διανοητές που χρειάζονται «εκπαίδευση» ή έχουμε εξίσου και άλλες κλίσεις που συναποτελούν τον «ανθρωπισμό» μας; Εάν είναι έτσι, έχουν τα σχολεία μας ένα ρόλο να παίξουν στην ανάπτυξη και αυτών των ικανοτήτων μας; Δανείζομαι ελεύθερα από τον Ινδό ποιητή Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, τον Χάουαρντ Γκάρντερ του Χάρβαρντ και άλλους, και θεωρώ ότι το ανθρώπινο όν συναποτελείται από οκτώ πεδία. Θα μπορούσαν εξίσου καλά να είναι έξι ή δέκα, δεν έχει σημασία γιατί το κύριο στοιχείο εδώ είναι ότι δεν εστιάζουμε στενά στη διανόηση, αλλά συμπεριλαμβάνουμε όλες τις περιοχές του ανθρώπινου δυναμικού. Ας τα εξετάσουμε ανά δύο. Τα πρώτα είναι η ηθική και η πνευματική μας διάσταση. Το ανθρώπινο όν είναι ένας ηθικός παράγων και τίποτα δεν γίνεται στα σχολεία μας για την ανάπτυξή αυτής της πλευράς μας, ενώ, ανεξάρτητα αν πιστεύουμε σε Θεό, είμαστε και πνευματικές οντότητες. Δυστυχώς και τα δύο αυτά δυναμικά μας κοιμόνται από την ηλικία των 6 μέχρι 18 χρονών.
Το δεύτερο ζευγάρι  αφορά στην προσωπικότητα και την κοινωνικότητα. Είναι παράδοξο ότι έχουμε παιδιά στο σχολείο και δεν κάνουμε τίποτα να τα βοηθήσουμε να κατανοήσουν πως λειτουργούν το σώμα, το μυαλό, και τα αισθήματα τους. Είναι σαν να έχουμε ένα αυτοκίνητο και δεν μας έδωσαν καμιά οδηγία ή φυλλάδιο πως λειτουργεί. Μερικοί ασφαλώς δεν μαθαίνουν ποτέ να οδηγούν το αυτοκίνητό τους. Η προσωπική εξυπνάδα δεν αφορά μόνο στην κατανόηση των αισθημάτων αλλά και στη γνώση του πως λειτουργεί το σώμα και το μυαλό. Συνδεδεμένο με αυτό είναι και η κοινωνική εξυπνάδα-η ικανότης κατανόησης των άλλων ανθρώπων και η αρμονική συνεργασία μαζί τους. Άλλωστε αυτό είναι που κυρίως επιζητούν και οι εργοδότες, το να συνεργάζεται κανείς με τρόπο που δεν είναι καταπιεστικός και αυταρχικός. Ουσιαστικά αυτές οι κλίσεις μας επιζητούν το να βοηθήσουμε το κάθε παιδί να ανακαλύψει ποιό είναι, τι θέλει στη ζωή του και πώς να χαίρεται τις δημιουργικές σχέσεις του.
Το τρίτο ζευγάρι είναι  οι πολιτισμικές και αθλητικές μας δυνατότητες, που και αυτές αγνοούνται από το δημόσιο σχολείο σήμερα. Το κάθε παιδί έχει κάποια πολιτισμική ικανότητα –κλίση- μια δυνατότητα να χορεύει, να παριστάνει, να τραγουδά, να παίζει όργανα, να ζωγραφίζει, να συγγράφει δημιουργικά – ακριβώς όπως κάθε παιδί έχει και φυσικές ικανότητες. Δυστυχώς τα σχολεία μας δεν κάνουν τίποτα για να αναπτύξουν αυτές τις ικανότητες και η απάντηση ότι δεν φθάνει ο χρόνος δεν είναι ικανοποιητική. Το τελευταίο ζευγάρι είναι η γλωσσική και η αριθμητική/λογική ικανότητες στις οποίες δυστυχώς απευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά το σημερινό σχολείο. Γιατί; Διότι είναι οι μόνες δύο που επιδέχονται εύκολης αποτίμησης, με εξετάσεις. Αλλά ακόμα και αυτές δεν προσεγγίζονται με πλατιά και εμπνευσμένη διάθεση, με τον θαυμαστό τρόπο που θα μπορούσαν και που θα έπρεπε. Τα μαθήματα υποβαθμίζονται σε οδηγίες για επιτυχημένες εξετάσεις ώστε να οδηγήσουν τελικά στο Πανεπιστήμιο. Όλοι συμμετέχουμε σ’ αυτή την υποβάθμιση της Παιδείας. Το πόσοι μπαίνουν στο Πανεπιστήμιο είναι φυσικά σημαντικό για το κάθε σχολείο. Αλλά είναι εξίσου σημαντικό και για τα παιδιά; Πολλά από όσα συμβαίνουν σήμερα δεν είναι Εκπαίδευση. Εκπαίδευση σημαίνει διεύρυνση οριζόντων, απλή κατάρτιση μέσα από ξερές οδηγίες σημαίνει συρρίκνωση. Το σχολείο πρέπει να διδάσκει εκείνα που οδηγούν σε μια σταθερά ευτυχισμένη ζωή (σε αντίθεση με τη βραχύβια ευχαρίστηση της κατανάλωσης). Ο στόχος είναι να διδάξουμε στα παιδιά συναισθηματική, φυσική και πνευματική ισορροπία, να διδάξουμε τους παράγοντες που οδηγούν σε μια ολοκληρωμένη και ευτυχισμένη ζωή που δεν είναι ούτε νευρωτική ούτε ψυχωτική. Ευτυχώς αυτό αρχίζει δειλά-δειλά να εφαρμόζεται σε κάποια επιλεγμένα σχολεία της Μ. Βρετανίας. Πρέπει στο σχολικό πρόγραμμα να εμπεριέχονται μαθήματα και συνήθειες που θα διαρκέσουν μια ζωή. Τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται πως να ηρεμούν όταν ανησυχούν, πώς να παίρνουν την άριστη απόφαση όταν τους παρουσιάζεται μια ποικιλία επιλογών, και πώς να αυτοδιαχειρίζονται όταν αισθάνονται μοναξιά ή κατάθλιψη χωρίς να καταφεύγουν σε χαπάκια ή άλλα τεχνητά βοηθήματα. Οι σχέσεις με τους άλλους, δηλαδή η μέγιστη πηγή αμφοτέρων ευτυχίας και δυστυχίας στη ζωή πρέπει να τύχουν λεπτομερούς προσοχής. Οι μαθητές πρέπει να μαθαίνουν πώς να διαλέγουν και τιμούν πραγματικούς φίλους και πώς να αποφεύγουν βλαβερές και διαλυτικές σχέσεις. Ο σκοπός του σχολείου πρέπει να είναι να παράγει μαθητές που στην ηλικία των 18 ετών να έχουν όχι μόνο άριστα ακαδημαϊκά αποτελέσματα αλλά να είναι πλήρως ολοκληρωμένοι άνθρωποι. Αν δεν αλλάξουμε το σχολείο σ’ αυτή τη κατεύθυνση, αν δηλαδή δεν το κάνουμε ευχάριστο τόπο ανάπτυξης των νεανικών ονείρων, θα παραμείνουμε τηλεκατευθυνόμενοι θεατές καταλήψεων, και η αποτυχία μας θα επιχειρείται να καλυφθεί με (άκουσον-άκουσον) εισαγγελικές παραγγελίες(!), όπως έγινε στο παρελθόν.
*Ο Νίκος Μαρκάτος είναι Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, πρώην Πρόεδρος Σχολής Χημικών Μηχανικών ΕΜΠ,  πρώην Πρύτανης ΕΜΠ (1991-97), Senior Visitor στο Department of Applied Mathematics & Theoretical Physics του Πανεπιστημίου Cambridge και Fellow του Selwyn College του Πανεπιστημίου Cambridge (2002 - 2003), Visiting Professor University of Surrey (2001-2010).