ΤΑ ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com)
Ξεκινούμε ένα μεγάλο ταξίδι στα παράξενα έθιμα των Βαλκανίων. Αναζητούμε πανάρχαια έθιμα, που έχουν προχριστιανικές καταβολές, αλλά συνεχίζουν να επιβιώνουν σχεδόν παντού στα Βαλκάνια. Παρακολουθούμε λαϊκά δρώμενα σε όλες τις χώρες των Βαλκανίων, που έχουν σχέση με την απέλαση των δαιμόνων και τη γονιμότητα. Από τους κουδουνοφόρους ως τους αναστενάρηδες, από τα έθιμα της πρωτοχρονιάς ως τα καρναβάλια, κι από τον παγανισμό ως το χριστιανισμό, ανακαλύπτουμε ένα μοναδικό λαογραφικό πλούτο που δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην Ευρώπη..

Ποιος είναι ο σκοπός αυτών των δρώμενων;

Γιατί οι συμμετέχοντες φοράνε τοτεμικές μάσκες;

Ποιος είναι ο ρόλος των κουδουνιών;

Τι συμβολίζει το έθιμο της καμήλας;

Γιατί εμφανίζεται συχνά η μορφή της αρκούδας;

Γιατί ανάβονται οι τελετουργικές φωτιές;

Ποιος είναι ο ρόλος της μουσικής και του εκστατικού χορού;

Ποιους μυστικούς συμβολισμούς κρύβουν τα έθιμα των καρναβαλιών;

Ακολουθείστε μας σε μια μεγάλη εξερεύνηση του άγνωστου λαογραφικού πλούτου των Βαλκανίων. Μυηθείτε μαζί μας στα πιο παράξενα έθιμα που γέννησε η γη των Βαλκανίων…

Ξεκινάμε το ταξίδι μας από τη Βουλγαρία, τη χώρα που φιλοξενεί και το μεγαλύτερο φεστιβάλ παραδοσιακού καρναβαλιού, γνωστό ως ‘Κούκερι’ ή ‘Σούρβακι’. Αγαπητοί συνταξιδιώτες καλώς ήλθατε στην Ιερή Μανία των εκστατικών βαλκανικών δρώμενων και εθίμων!

Βρισκόμαστε στη Βουλγαρία. Είναι καρδιά του χειμώνα και η θερμοκρασία βρίσκεται στους -17 βαθμούς Κελσίου. Παρά το πολικό ψύχος όμως οι άνθρωποι πηγαίνουν στο νεκροταφείο για να τιμήσουν τους νεκρούς τους. Από την προϊστορία ακόμη ο άνθρωπος πίστευε πως η ζωή δεν ήταν παρά ένα πνεύμα που εισέβαλε στον υλικό κόσμο. Το σώμα πέθαινε κι εξαφανιζόταν, αλλά όμως το πνεύμα δε χανόταν. Ήταν άυλο και γι’ αυτό άφθαρτο. Έπαιρνε απλώς κάποια άλλη μορφή. Άλλωστε η ίδια η Φύση ήταν πάντα ένας αιώνιος κύκλος ζωής. Στα νεκρόφιλα Βαλκάνια οι νεκροί δεν ήταν ποτέ ασφαλείς στους τάφους τους. Ακόμη και οι ιστορίες των νεκρών άλλαζαν και διαστρεβλώνονταν. Στα Βαλκάνια ζούμε μονίμως στο παρελθόν, που είναι και το «Βασίλειο των Νεκρών», και όχι στο παρόν…Ακόμη και για την Ορθόδοξη πίστη, το παρόν, η ζωή δεν είναι παρά ένα «φροντιστήριο», ένα ταξίδι προς τη μεταθάνατον ζωή…!

Διασχίζουμε τη νοτιοδυτική Βουλγαρία κι ακολουθώντας την κοιλάδα του ποταμού Στρυμόνα ή Στρούμα, κατευθυνόμαστε στην πόλη Πέρνικ, που φιλοξενεί κάθε χρόνο το φημισμένο Φεστιβάλ Κούκερι ή Σούρβακι. Σ’ αυτή την περιοχή των Βαλκανίων ζούσαν κατά την αρχαιότητα οι Θράκες, που πίστευαν στα περιπλανώμενα πνεύματα που βρίσκονταν παντού στη Φύση. Οι αρχαίοι Θράκες ήταν εκστατικοί, δαιμονόληπτοι, καταλαμβάνονταν εύκολα από δέος και προπαντός ήταν γλεντζέδες, όπως άλλωστε και οι σημερινοί Βαλκάνιοι…

H μουσική και ο χορός, αλλά και η οινοποσία, -ο Διόνυσος και ο Ορφέας- είναι στοιχεία που αρχαίοι Θράκες μετέδωσαν στους Έλληνες, αλλά και στους υπόλοιπους Βαλκάνιους.

Συνεχίζουμε για το Πέρνικ, μια πόλη που ίδρυσαν οι αρχαίοι Θράκες τον 4ο π.Χ. αιώνα, που βρίσκεται σε απόσταση μόλις 20 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά της βουλγαρικής πρωτεύουσας. Είναι τέλη Γενάρη αλλά η πόλη είναι αφύσικα ζωντανή εξαιτίας του Φεστιβάλ Κούκερι.

Με πληθυσμό 80.000 κατοίκους το Πέρνικ είναι μια πόλη με βιομηχανικά κατάλοιπα, εκλεκτικιστικά κτίρια και σοσιαλ-ρεαλιστικά μνημεία της εποχής του κομμουνισμού…

Η ανεργία, η φτώχεια, αλλά κι ο μουντός χειμωνιάτικος καιρός, αντισταθμίζονται από τη ζωντάνια του Φεστιβάλ Κούκερι, -μια από τις πιο αρχαίες και θεαματικές εκδηλώσεις του βαλκανικού λαογραφικού πλούτου- , αλλά κι από τους χιλιάδες τουρίστες που έρχονται για να το απολαύσουν.

Το φεστιβάλ Κούκερι κρατάει δύο μέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων, και παρά το χειμωνιάτικο ψύχος, οι χιλιάδες επισκέπτες τρώνε, πίνουν και χορεύουν μαζί με τις καρναβαλικές πομπές. Υπό τους ήχους μουσικών οργάνων όπως η γκάιντα, η φλογέρα και τα νταούλια, αλλά και υπό την επήρεια αλκοόλ και ειδικά του «βραστού κρασιού με βότανα», οι συμμετέχοντες στα δρώμενα παρελαύνουν, χορεύουν, τραγουδούν, και δίνουν παραστάσεις, προκαλώντας ενθουσιασμό στους επισκέπτες.

Οι μάσκες και τα τοτεμικά σύμβολα στο Κούκερι είναι εντυπωσιακές, αποτρόπαιες, φτιαγμένες από φτερά και δέρματα ζώων, και φτάνουν σε ύψος ως τέσσερα μέτρα! Σε αρκετές περιοχές των Βαλκανίων η μάσκα θεωρείται πως αντιπροσωπεύει τους προγόνους και αυτός που τη φορά, ενσαρκώνει τους προγόνους του, μυθικά πρόσωπα ή ακόμη και ζώα. Η μάσκα είναι μια γέφυρα για τη μεταμόρφωση και το πέρασμα στον κόσμο των πνευμάτων.

Το Πέρνικ φιλοξενεί εδώ και δεκαετίες, στα τέλη κάθε Ιανουαρίου, το περίφημο «καρναβαλικό» φεστιβάλ Κούκερι ή Σούρβακι, που αποτελεί ζωντανό κατάλοιπο των προχριστιανικών Βαλκανίων. Φέτος το φεστιβάλ ήταν διεθνές κι εκτός από πολυάριθμες ομάδες των βουλγαρικών χωριών, συμμετείχαν και ομάδες από διάφορες βαλκανικές και ευρωπαϊκές χώρες.

Οι φορεσιές όσων συμμετέχουν στα δρώμενα φαίνεται πως σχετίζονται με τη λατρεία του Διόνυσου που ήταν αρκετά διαδεδομένη στην αρχαία Θράκη και Ελλάδα. Άλλωστε και η ονομασία «Κούκερι» προέρχεται από τη λατινική λέξη «Κουκούλα» ή «Κουκούρουμ», που σημαίνει «Καλυμμένος γερος». Στην ελληνόφωνη Θράκη οι ίδιες μορφές φορεσιών ονομάζονται «Καλόγεροι», ενώ στον Πόντο Μωμόγεροί.

Οι συμμετέχοντες στα δρώμενα είναι συνήθως αποστολές από διάφορα βουλγαρικά χωριά, που κρατούν τα έθιμα των προγόνων τους. Ο καθένας κατασκευάζει από μόνος του -συχνά δουλεύει επί μήνες γι’ αυτό- τη μάσκα που θα φορέσει και οι εκφράσεις που αποτυπώνει σ’ αυτή σχετίζονται μ’ αυτό που θέλει να μιμηθεί, κυρίως κάποιο ζώο. Παρά το τσουχτερό κρύο και το χιόνι, η προσέλευση του κόσμου είναι μεγάλη. Ειδικά τα τελευταία χρόνια που το Φεστιβάλ Κούκερι έχει λάβει και διεθνείς διαστάσεις έχει προσελκύσει και το ενδιαφέρον των ξένων τηλεοράσεων Επίσημος προσκεκλημένος ήταν και ο Χένρι Φέρντιναντ Βαν ντερ Κρούν, Πρόεδρος της πανευρωπαϊκής ομοσπονδίας καρναβαλικών πόλεων, που γνωρίζει καλά τα μυστικά της επιτυχίας τέτοιων φεστιβάλ.

Τσιγγάνικοι χοροί αλλά και βαλσαμωμένα ζώα μας θυμίζουν πως βρισκόμαστε πάντα στα Βαλκάνια. Οι δραματικά τεράστιες μάσκες και οι εξωτικές φορεσιές απεικονίζουν μια αρχαία παράδοση που τιμά τους κύκλους της Φύσης. Τη δεύτερη μέρα του Φεστιβάλ είχαν την τιμητική τους οι ομάδες καρναβαλιστών που προσκλήθηκαν από άλλες χώρες.

Πρώτη παρέλασε η ομάδα Κόραντι από την πανέμορφη Σλοβενία, μια χώρα που βρίσκεται στις παρυφές του βαλκανικού κόσμου, αλλά διατηρεί πολλά κοινά στοιχεία μ’ αυτόν, όπως μας λέει και ο επικεφαλής της ομάδας. Η επόμενη ομάδα ήρθε από τη γειτονική Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατίας της Μακεδονίας, και συγκεκριμένα από την πόλη Τίκβες που φημίζεται για τα εξαιρετικά κρασιά της. Και σ’ αυτή τη μικρή βαλκανική χώρα υπάρχουν πολλά χωριά που κρατούν τη μακραίωνη παράδοση αυτών των εθίμων και των φορεσών, όπως μας λέει και ο Ίλια Ιλίεφ. Ένα από τα χαρακτηριστικά του δρώμενου είναι πως η πομπή των μεταμφιεσμένων χωρικών γυρίζουν φασαριόζικα όλα τα σπίτια των χωριών τους, ξεκινώντας από νωρίς το πρωί.

Η Σερβία, ειδικά το ανατολικό και νότιο τμήμα της, διαθέτει απίστευτο λαογραφικό πλούτο.

Σ’ αυτή την κυρίως αγροτική βαλκανική χώρα υπάρχουν πολλοί θρύλοι και παραδόσεις, που ανάγονται στην προχριστιανική εποχή. Η ομάδα της Σερβίας έρχεται από την πόλη Λέσκοβατς, όπως μας λέει και ο επικεφαλής της Μίλαν Φιλίποβιτς.

Αλλά και η Αλβανία μοιράζεται την ίδια παράδοση. Η συμμετοχή της χώρας προέρχεται από την Κορυτσά. Στα χωριά του παγωμένου οροπεδίου της Κορυτσάς, που κατοικούνται από Αλβανούς, Βλάχους, Έλληνες και Σλάβους, διατηρούνται πανάρχαια έθιμα και παράξενα δρώμενα, που είναι κοινά στους βαλκανικούς λαούς.

Στην Ελλάδα και ιδιαίτερα σε πολλά χωριά της Μακεδονίας και της Θράκης, διατηρούνται επίσης πολλά έθιμα και δρώμενα με κουδουνοφόρους. Η συμμετοχή της Ελλάδας στο Φεστιβάλ Κούκερι προέρχεται από το ορεινό χωριό Σοχός της Θεσσαλονίκης, που φημίζεται για τις αποκριάτικες γιορτές και τους κουδουνοφόρους του. Κτισμένο στις νότιες πλαγιές του Βερτίσκου και σε υψόμετρο 630 μέτρων ο Σοχός είναι ένα κεφαλοχώρι τριών χιλιάδων κατοίκων που είναι περήφανο για τις μακραίωνες παραδόσεις και έθιμα του…Ο ήχος των κουδουνιών που θυμίζει κοπάδια ζώων και κελάρισμα ρεμάτων, συνεπαίρνει τόσο αυτούς που τα φορούν όσο κι εκείνους που παρακολουθούν. Ο κυρίαρχος ήχος σ’ αυτά τα δρώμενα είναι ο ήχος από τις τεράστιες κουδούνες που έχουν ζωσμένες στη μέση τους οι συμμετέχοντες και κάποιες απ’ αυτές ζυγίζουν τριάντα με σαράντα κιλά!

Ο ήχος των κουδουνιών λέγεται πως διώχνει τα κακά πνεύματα, φοβίζει τους εχθρούς και φέρνει καλοτυχία και γονιμότητα στους ανθρώπους.

Οι περήφανοι κάτοικοι του Σοχού, που κληρονόμησαν αυτό το πανάρχαιο έθιμο από τους προγόνους τους, έχουν κι αυτοί τη δικιά τους ερμηνεία. Όπως σε κάθε αξιοσέβαστο πανηγύρι έτσι και στο καρναβάλι στο Σοχό της Θεσσαλονίκης, η παρουσία των τσιγγάνων οργανοπαιχτών αποτελεί εγγύηση για τον ξέφρενο χορό και τη διασκέδαση του κόσμου. Ο χορός και το γλέντι στους δρόμους του Σοχού είναι ξέφρενα κι ένα από τα έθιμα είναι να μεθύσουν τον «γαμπρό» και να ταΐσουν το γάιδαρο του που είναι και η μασκότ.Η παρέλαση του «γαμπρού» και της «νύφης» και η αναπαράσταση ενός ψεύτικου γάμου αποτελεί βασικό δρώμενο στο Σοχό, συμβολίζοντας τη χαρά της ζωής, τη γονιμότητα και την αναγέννηση της Φύσης.

Η συμμετοχή των αρκούδων και των αρκουδάνθρωπων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό αυτών των δρώμενων. Συμβολίζοντας τη σωματική ρώμη και την υγεία η παρουσία της αρκούδας σε κάθε είδους πανηγύρια ήταν εγγύηση της επιτυχίας τους. Όμως πλέον οι Ευρωπαϊκοί νόμοι είναι αυστηροί στην κακοποίηση της αρκούδας –ενός άγριου ζώου που απειλείται με εξαφάνιση- και γι’ αυτό σπανίζουν οι ζωντανές αρκούδες σ’ αυτές τις γιορτές.

Για να μη λείψουν ωστόσο από τα δρώμενα κάποιοι μεταμφιέζονται οι ίδιοι σε αρκούδες –χορεύουν και παίζουν- συνεχίζοντας έτσι τη μακραίωνη παράδοση. Το έθιμο του “χορού της αρκούδας” είναι διαδεδομένο και σε αρκετά χωριά της βόρειας Ελλάδας. Όμως γίνεται πλέον από αρκουδάνθρωπους, καθώς απαγορεύεται αυστηρά η αιχμαλωσία και η κακοποίηση της καθώς σε όλη την Ελλάδα υπάρχουν μόλις διακόσιες αρκούδες. Το έθιμο απαιτεί η αμοιβή της αρκούδας να είναι ο άρτος. Το ψωμί, που συν τοις άλλοις συμβολίζει και το σώμα του Χριστού, είναι το κατεξοχήν σύμβολο των δυνάμεων της γης και της γονιμότητας, που μετά την «ύπνωσή» της κατά τη διάρκεια του χειμώνα αναγεννιέται και ανθοφορεί, πιστή στο ραντεβού της με την άνοιξη…