Καθαρά Δευτέρα: Τα έθιμα, η ιστορία και ο συμβολισμός του χαρταετού

Η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί το τέλος της Αποκριάς και σηματοδοτεί την αγνότητα καθώς είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής δηλαδή της μεγάλης νηστείας του Πάσχα που διαρκεί 40 μέρες όσες και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.

Η Καθαρά Δευτέρα είναι κινητή γιορτή, η οποία εξαρτάται από την ημερομηνία του Πάσχα. Συγκεκριμένα πέφτει κάθε χρόνο στο ξεκίνημα της 7ης εβδομάδας, δηλαδή 48 μέρες πριν το Ορθόδοξο Πάσχα και προφανώς πάντοτε ημέρα Δευτέρα.

Η ονομασία της προέρχεται από τους Χριστιανούς, γιατί με την έναρξη της νηστείας «καθαρίζονταν» πνευματικά και σωματικά. Καθαρά Δευτέρα συνηθίζεται να τρώμε λαγάνα (άζυμο ψωμί που παρασκευάζεται μόνο εκείνη τη μέρα), ταραμά και άλλα νηστίσιμα φαγώσιμα, κυρίως λαχανικά, όπως και φασολάδα χωρίς λάδι. Επίσης, συνηθίζεται το πέταγμα χαρταετού.

Από παλιά, η Καθαρά Δευτέρα πέρασε στη συνείδηση του λαού σαν μέρα καθαρμού. Οι βυζαντινοί την Καθαρά Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση και τελούσαν δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την ευημερίαν».

Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην ύπαιθρο είναι γνωστός και ως «Κούλουμα». Η λέξη Κούλουμα χρησιμοποιείται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, η προέλευση της όμως δεν είναι ξεκάθαρη. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Απόκριας. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, προέρχεται από μία άλλη λατινική λέξη, τη λέξη «κόλουμνα», δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό, επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.

Τα κούλουμα από τόπο σε τόπο γιορτάζονται διαφορετικά, με διάφορες εκδηλώσεις. Παντού, όμως, επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι.

Τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας

• Ο βλάχικος γάμος της Θήβας, πανάρχαιο έθιμο που πραγματοποιείται παραδοσιακά με το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης, η οποία στη πραγματικότητα είναι άνδρας.
• Το έθιμο του Αγά –με ρίζες στην Τουρκοκρατία– αναβιώνει στα Μεστά και στους Ολύμπους της Χίου. Ο Αγάς, αυστηρός δικαστής, δικάζει και καταδικάζει με χιούμορ και πειράγματα τους θεατές του εθίμου.
• Στην Αλεξανδρούπολη, ένας κάτοικος μεταμφιέζεται σε Μπέη και περιδιαβαίνει την πόλη μοιράζοντας ευχές για το καλό.
• Στο Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων στην Κάρπαθο ανταλλάσσονται απρεπείς χειρονομίες μεταξύ των θεατών, και γι' αυτό οδηγούνται στο «δικαστήριο» από τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες), προς απονομή δικαιοσύνης από τους σεβάσμιους του νησιού.
• Το έθιμο του αλευρομουτζουρώματος συναντάμε στο Γαλαξίδι, με τους καρναβαλιστές να χορεύουν κυκλωτούς χορούς αλευρωμένοι και μουτζουρωμένοι!
• Του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη –η αναβίωση ενός πραγματικού γάμου που άφησε εποχή κατά τον 14ο αιώνα– συντελείται κάθε Καθαροδευτέρα με έντονη σατυρική διάθεση και πειράγματα για τη νύφη.
• Το έθιμο του Αχυρένιου Γληγοράκη στη Βόνιτσα, όπου ένας αχυρένιος ψαράς δεμένος σε γάιδαρο γυρνάει σε όλο το χωριό για να καταλήξει σε μια φλεγόμενη βάρκα ανοιχτά της θάλασσας.

Η λαγάνα

Η ιστορία της λαγάνας ξεκινάει από την αρχαιότητα και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» λέει «Λαγάνα πέττεται» δηλαδή «Λαγάνες γίνονται». Αλλά και ο Οράτιος στα κείμενά του αναφέρει ότι η λαγάνα είναι «Το γλύκισμα των φτωχών».

Το έθιμο της λαγάνας δεν άλλαξε σχεδόν καθόλου στο διάβα των αιώνων και σήμερα παρασκευάζεται με μεράκι από τους αρτοποιούς της κάθε συνοικίας, πάντα τραγανή, νόστιμη και πασπαλισμένη με σουσάμι έχοντας μια ξεχωριστή γεύση. Καταναλώνεται κατά το έθιμο πάντα την Καθαρή Δευτέρα, που είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής.

Ο χαρταετός

Το όνομα «Χαρταετός» ποικίλει από χώρα σε χώρα. Στη Γερμανία λέγεται ντράχεν που σημαίνει δράκος, στην Ιαπωνία τάκο που σημαίνει χταπόδι, στο Μεξικό παραλότε που σημαίνει πεταλούδα, στην Αγγλία κάιτ που είναι το όνομα ενός πουλιού, και στην Ελλάδα χαρταετός.

Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι υπάρχει μια εκδοχή που αναφέρει ότι ο μηχανικός Αρχύτας (440 – 360 π.Χ.) από την αρχαία ελληνική πόλη του Τάραντα στην Νότια Ιταλία, που ασχολήθηκε με πτήσεις, χρησιμοποίησε τον χαρταετό για τις μελέτες του, όλοι γνωρίζουμε ότι ο χαρταετός ξεκίνησε από την Ανατολική Ασία και συγκεκριμένα από την Κίνα 2.000 χρόνια πριν. Οι Κινέζοι έφτιαχναν χαρταετούς από μπαμπού, μετάξι, χαρτί και τον χρησιμοποιούσαν για να διώξουν τα κακά πνεύματα.

Με το πέρασμα των χρόνων ο χαρταετός έγινε γνωστός στην Ιαπωνία, στην Ταϊλάνδη, στο Αφγανιστάν και στην Ευρώπη.

Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην ελληνική χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής με τον κινεζικό. Συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον ουρανό και το Θεό. Μάλιστα οι άνθρωποι παλιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να εισακούσει τις προσευχές τους και να τις πραγματοποιήσει.